مشارکت سیاسی، نشانه‌ی یک جامعه زنده

مشارکت، شرط پویایی، توسعه سیاسی و نشانه یک جامعه زنده است که هم برای شهروندان و هم برای نظام‌ها و سیستم‌ها هدف مطلوب یا وسیله مفید برای رسیدن به اهداف والاتر به‌حساب می‌آید؛ اما چیزی که در این‌جا اهمیّت دارد این است که این شرط ابتدا به ساکن و خودبه‌خودی پیدا نمی‌شود، بلکه برای پیدایش آن شرایط گوناگون دیگری لازم است که باید در عرصه‌های فرهنگی، اقصادی، سیاسی و اجتماعی تحقق پیدا کنند.

پایگاه تحلیلی مصداق/ گفتار اول از مبحث «حقوق سیاسی» را در یادداشت «مردم‌سالاری، عامل پایداری ملّت» و در ادامه‌ی این مبحث یادداشت «اعتصام همگانی به حبل‌الله» به تبیین پیش‌شرط‌های مشارکت پرداختیم. در این بخش به «عرصه‌های مشارکت»، «شرایط مشارکت» و «آثار مشارکت» می‌پردازیم.

گفتار پنجم: عرصه‌های مشارکت
مشارکت می‌تواند در اشکال مختلف رسمی و غیررسمی، سازمان یافته و سازمان نایافته، داوطلبانه و اجباری، در تمام عرصه‌های زندگی اجتماعی، اعم از اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مطرح است. در حوزه سیاسی، شهروندان متناسب با میزان سهم خود در سامانه سیاسی، در فرآیند تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری و نظارت مشارکت می‌کنند. هرچه جامعه به‌سمت مردم‌سالاری دینی میل کند، گستره و عمق مشارکت نیز بیشتر میشود. مشارکت اجتماعی که یکی از انواع مهم مشارکت است حوز‌ه‌ها و حدود گسترده‌تری دارد که همراه با مشارکت سیاسی، واقعیّت مشارکت شهروندی را شکل می‌دهد.

اهمیّت تحقق این مهم با عنایت با تنوع فرهنگی، چندین برابر می‌شود که خود مبحثی تحت عنوان مشارکت فرهنگی را دربر می‌گیرد. طبیعی است، تنوع فرهنگی ضرروت نهادینه‌سازی و سازمان‌یافتگی مشارکت فرهنگی را به‌دنبال دارد. آیت‌الله خامنه‌‌ای بر این باورند که شهروندان جامعه اسلامی باید در همه عرصه‌های زندگی مشارکت داشته باشند[۱].

گفتار ششم: شرایط مشارکت
مشارکت، شرط پویایی، توسعه سیاسی و نشانه یک جامعه زنده است[۲] که هم برای شهروندان و هم برای نظام‌ها و سیستم‌ها هدف مطلوب یا وسیله مفید برای رسیدن به اهداف والاتر به‌حساب می‌آید؛ اما چیزی که در این‌جا اهمیّت دارد این است که این شرط ابتدا به ساکن و خودبه‌خودی پیدا نمی‌شود، بلکه برای پیدایش آن شرایط گوناگون دیگری لازم است که باید در عرصه‌های فرهنگی، اقصادی، سیاسی و اجتماعی تحقق پیدا کنند.

بند اول: امکان رقابت سیاسی
یکی از شرایط مشارکت سیاسی امکان رقابت سیاسی است. رقابت به‌معنای تلاش و کوشش بخش‌های گوناگون جامعه برای به‌دست آوردن قدرت و اراده جامعه از راه‌های مسالمت‌آمیز می‌باشد. تا زمانی که زمینه‌ای رقابت سیاسی سالم در جامعه فراهم نشود، مشارکت سیاسی نیز یک امر صرفاً ذهنی و خیالی خواهد بود. رقابت سیاسی لازمه مردم‌سالاری دینی مورد نظر آیت‌الله خامنه‌ای است؛ زیرا در نظام‌های غیر مردم‌سالار، زمینه و فرصت رقابت برای دیگران وجود ندارد.

بند دوم: تکثر آرا و انظار

مشارکت در جامعه‌ای معنا پیدا می‌کند که در آن تنوع علایق و دلبستگی‌ها و گرایش‌های فکری و اجتماعی و منافع اقتصادی و سیاسی به‌نحوی آشکار دیده شود و ظهور و بروز علایق فکری وقتی میسر می‌شود که مردم بتوانند.[۳]

بند سوم: آزادی شهروندان
به‌گونه‌ای که آن‌ها بدون خوف و هراس بتوانند به‌صورت فردی یا جمعی تعلقات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود را بازگو نمایند.[۴]

بند چهارم: وجود سازوکارهای مناسب
بیان عقاید، خواسته‌ها و گرایش‌ها، رویکردهای سیاسی و امکان عمل به آن‌ها در عرصه جامعه، مستلزم دردسترس بودن وسایل و سازوکارهای اجرایی است.[۵] در نظریه مردم‌سالاری دینی تأکید ویژهای بر نقش مشارکتی مردم در پذیرش حکومت شده است. مبنای مشروعیّت و حقانیت در آن، بر نصب الهی است و فعلیت‌یافتن و کارآمدی حکومت با پذیرش شهروندان است و در این پذیرش هیچ‌گونه تحمیلی به شهروندان مشروع نیست، ازاین‌رو تأکید این نظریه، بر جمع میان مشروعیت الهی و مقبولیت مردمی است. آن‌چه حاکم است، شریعت و قانون الهی است که همه ملزم به رعایت آن می‌باشند.

گفتار هفتم: آثار مشارکت

بند اول: صیانت‌بخشی
از نظر آیت‌الله‌خامنه‌ای اصل حضور شهروندان در صحنه مشارکت و انتخابات مهم است؛ «زیرا مشارکت عمومی نشان‌دهنده همبستگی ملّی است و همبستگی ملّی می‌تواند در مقابل توطئه‌های دشمنان به کشور مصونیت ببخشد. دشمن از اختلاف‌ها سود می‌برد و از تشتت آرای مردم سوءاستفاده می‌کند. دشمن از دودستگی‌ها و فتنه‌گر‌‌ی‌ها و جنگ افروزی‌های داخل کشور استفاده می‌کند. وقتی یک ملّت یکپارچه و یکدست باشد و مسئولان کشور همه با یکدیگر همدل و همراه باشند، شمشیر دشمن کند می‌شود و جرأت نمی‌کند به چنین کشور و ملّتی نظر بد بیاندازد و با او به چشم توطئه نگاه کند. مشارکت مردم در امر انتخابات می‌تواند این همبستگی ملی را در مقابل چشمان دشمن عنود و حیله‌گر به نمایش بگذارد و به ملت و کشور ما مصونیت ببخشد؛ لذا من بارها گفته‌ام که اصل حضور مردم در انتخابات، حتی از انتخاب اصلح هم مهمتراست؛ اگرچه انتخاب اصلح هم بسیار اهمیت دارد.»[۶]

بند دوم: عظمت ملی
برخلاف برخی از دیدگاه‌ها که نصاب مشارکت را صرفاً نشانه اعمال حق شهروندی می‌دانند، آیت‌الله خامنه‌ای معتقدند « هرچه مشارکت و انتخابات پرشورتر باشد، عظمت ملّت ایران بیشتر در چشم مخالفان و دشمنانش دیده خواهد شد؛ برای ملت ایران حرمت بیشتری خواهند گذاشت؛ دوستان شما هم در دنیا خوشحال می‌شوند. عظمت ملّت ایران را حضور مردم در انتخابات نشان می‌دهد؛ انتخابات این است»[۷]. در نتیجه در فلسفه سیاسی آیت‌الله خامنهای، دو نوع مشارکت مطرح شده است: یکی مشارکت مطلوب دینی، متناسب با نظام مردمسالاری دینی و دیگری مشارکت غربی متناسب با نظامات غیردینی غرب که امروزه در بسیاری از کشورها جریان دارد. مقصود از مشارکت سیاسی دینی، نوعی فعالیت آزادی و داوطلبانه با احساس تعلق به جامعه با اهداف و انگیزه‌های الهی است که از طریق آن شهروندان یک جامعه در امور سیاسی–اجتماعی خود براساس وظیفه با همدلی و همراهی شرکت می‌کنند و به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، حمایت‌جویانه یا رقابت‌آمیز در شکل‌دادن به حیات سیاسی و اجتماعی خویش سهیم می‌شوند و البته شهروندان در هیچ شرایطی تمامی اختیارات خود را به حکومت و حاکمان واگذار نمی‌کنند تا حاکمان همه‌کاره شوند و استبداد شکل بگیرد و آزادی‌های اساسی و سیاسی شهروندان، از آنان سلب شود؛ بنابراین آنچه در مباحث آکادمیک درباره دو الگوی مشارکت واگذارانه و الگوی کارگزارانه مطرح شده است، در مشارکت مطلوب در مردم‌سالاری ایشان جایگاهی ندارد. در فلسفه سیاسی آیت‌الله‌خامنه‌ای برای مشارکت، اصول و پیشفرض‌ها به شرح زیر ارائه شده است:اصل اراده انسان‌ها، هویّت شهروندی، مقتضای نفی سلطه، خلاقیت الهی انسان، نیاز طبیعی، مقتضای عدالت، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، مسئولیت متقابل دولت و مردم.
از نظر ایشان مشارکت می‌تواند در اشکال مختلف رسمی و غیررسمی، سازمان‌یافته و سازمان‌نایافته، داوطلبانه و اجباری، در تمام عرصه‌های زندگی اجتماعی، اعم از اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مطرح است. در حوزه سیاسی، شهروندان متناسب با میزان سهم خود در سامانه سیاسی، در فرآیند تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری و نظارت مشارکت می‌کنند. هرچه جامعه به سمت مردم‌سالاری دینی میل کند، گستره و عمق مشارکت نیز بیشتر می‌شود. مشارکت اجتماعی که یکی از انواع مهم مشارکت است حوزه‌ها و حدود گسترده‌تری دارد که همراه با مشارکت سیاسی، واقعیّت مشارکت شهروندی را شکل می‌دهد. در خصوص آثار مشارکت سیاسی در زندگی سیاسی به دو اثر مهم آن اشاره شده است:

صیانت‌بخشی: از نظر آیت‌الله خامنه‌ای اصل حضور شهروندان در صحنه مشارکت نشان دهنده همبستگی ملّی است و همبستگی ملّی می‌تواند در مقابل توطئه‌های دشمنان به کشور مصونیت ببخشد.
عظمت ملّی: برخلاف برخی از دیدگاه‌ها که نصاب مشارکت را صرفاً نشانه اعمال حق شهروندی می‌دانند، آیت‌الله‌خامنه‌ای معتقدند هرچه مشارکت و انتخابات پرشورتر باشد، عظمت ملّت بیشتر در چشم مخالفان و دشمنانش دیده خواهد شد؛ آن‌ها برای ملّت حرمت بیشتری خواهند گذاشت؛ دوستان شما هم در دنیا خوشحال می‌شوند. عظمت ملّت ایران را حضور مردم در انتخابات نشان می‌دهد.[۸]

[۱] بیانات در صحن جامع رضوی، ۱۳۸۶/۰۱/۰۱

[۲] بیانات در اجتماع مردم کرج، ۱۳۷۶/۰۷/۲۴

[۳] بیانات در خطبه نماز جمعه تهران، ۱۳۶۶/۰۳/۲۲

[۴] بیانات در خطبه نماز جمعه، ۱۳۶۶/۰۳/۲۷

[۵] بیانات در خطبه نماز جمعه تهران، ۱۳۶۶/۰۳/۲۲

[۶] بیانات در اجتماع بزرگ مردم جیرفت، ۱۳۸۴/۰۲/۱۷

[۷] بیانات در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، ۱۳۸۸/۰۱/۰۱

[۸] بیانات در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، ۱۳۸۸/۰۱/۰۱