سیاستگذاری مساجد

پایگاه تحلیلی مصداق اگر بخواهیم به آن جایگاه مطلوب برسیم و مسجد طراز اسلامی داشته باشیم، باید یک بازخوانی در خصوص مساجد دوران حیات پیامبر(ص) داشته باشیم و ببینیم آن حضرت، چه انتظاراتی از جایگاه مسجد داشتند و با آن نحوه مواجهه ایشان با مسجد، چه برکاتی نصیب مردم مسلمان شد.

یکی از نکاتی که می توان ذکر کرد این است که مسجد در دوران صدر اسلام، دارالعلم، دارلفکر و دارالذکر بود. یعنی کسانی که با مسجد ارتباط داشتند، از سویی مسجد آن ها را به آسمان متصل می کرد و انجام عبادت و نماز دسته جمعی و قرائت قرآن از کارهای اهل مسجد بود و از سویی ارتباط آن ها با مسجد، موجب ارتقای علم و اندیشه آنان می شد؛ کسانی که با فکر و اندیشه، آن هم با فکر و اندیشه معنوی به دنیا نگاه کرده و در آن به فعالیت مشغول هستند، به باید ها و نبایدهای لازم توجه دارند و از مسئولیت های فردی و اجتماعی که عرف و شرع بر دوش آنان گزارده غافل نمی مانند.

لذا تمامی مساجد باید براساس یک هدفگذاری مشخص و ترسیم یک قله معین، یک نقشه راه و یک استراتژی و راهبرد متناسب را ترسیم کنند و براساس برنامه های بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت، راهکارها و روش های بومی و اثرگذار را اتخاذ نمایند. البته متاسفانه بسیاری از مجموع های مذهبی و انقلابی فاقد یک سند راهبردی هستند و درگیر روزمرگی و برنامه های کوتاه مدت شده اند.

متولیان و فعالان فرهنگی مساجد می­ توانند براساس شرایط بومی و محلی خود، سند راهبردی برای فعالیت­های متنوع خود به عنوان یک قانون و سند بالادستی به منظور جهت دهی و معیار رصد، انجام و ارزیابی فعالیت­ های فکری و فرهنگی مسجد با مشورت صاحب نظران و مسئولین مرتبط در امور مساجد و نهادهای ذی ربط تهیه و تنظیم کنند. این سند راهبردی می تواند در چهار سطح زیر قابل تقسیم بندی نمود:

الف. دوری از اختلافات و رسیدن به وحدت
وحدت و انسجام میان اقشار، دیدگاه­ ها و مذاهب مختلف در یک مکان مشترک به نام مسجد، اصلی ترین راهبرد و سیاستگذاری مبنایی در جهت تصمیم گیری در سطح کلان می باشد. مسجد هر قدر وحدت و یکپارچگی مسلمانان را پایدارتر کند و قشرهای بیشتری از جامعه را در برگیرد، به مسجد طراز اسلامی نزدیک‌تر است. حضور پیروان مذاهب گوناگون در یک مسجد نیز نشانگر آن است که اختلاف‌های عقیدتی و مذهبی نتوانسته صف واحد مسلمانان را دچار تفرقه و پراکندگی کند. پس مسجد طراز اسلامی در مناطقی که پیروان مذاهب گوناگون زندگی می‌کنند، مسجدی است که همگان با وجود اختلاف‌های مذهبی، دوش به دوش هم در آن نماز بگزارند. لذا از نظر امام صادق(ع) کسی که در صف اوّل نماز جماعت برادران اهل‌سنّت حضور یابد و در صف اوّل بایستد، همچون کسی است که شمشیر خویش را از نیام برکشیده و آماده نبرد در راه خداست.[۱]

ب. وحدت رویه در سیاستگذاری و مدیریت کلان مساجد
همانگونه که در نوشتار قبلی تحت عنوان آسیب­ های موجود در حوزه مساجد، بیان شد، متاسفانه امور مدیریتی و تصمیم سازی سطح کلان مساجد دارای متولیان متعددی است که در عین فوایدی که این نوع مدل وجود دارد، ولی در عمل بسیاری از آفات و مشکلاتی را ایجاد نموده است. لذا ما در این بین نیازمند هم‌افزایی در حوزه نهادهای وابسته به مساجد هستیم که بهترین مرجع برای ایجاد این هم‌افزایی برای نمونه می تواند دفتر نماینده ولی‌فقیه در استان است، برای مثال نماینده ولی‌فقیه و امام‌جمعه در یک استان می‌توانند نقش چتر واحد در این خصوص ایفا کرده و بخش‌های مختلف و عوامل مرتبط با عملکرد مساجد را زیر بال‌وپر خود بگیرد.

البته اساس این نگاه را می توان در نوع و نقش حاکمیت در امور دینی و فرهنگی جستجو کرد. لذا نوع رویکردی که می توان نسبت به رابطه ی حکومت و فرهنگ جامعه داشت را باید به خوبی تبیین کرد. در این بین، رهبر معظم انقلاب رویکرد خویش نسبت به این رابطه را اینگونه بیان می دارند:

« در مقوله فرهنگ، رفتار حکومت باید دلسوزانه و مثل رفتار باغبان باشد. باغبان به هنگام، نهال می‌کارد به هنگام، آبیاری می‌کند به هنگام، هرس می‌کند به هنگام، سمپاشی می‌کند به هنگام ، هم میوه‌چینی باید فضای فرهنگی کشور را باغبانی کرد .برای باغ با فنون مهندسی کشاورزی، نقشه مهندسی تهیه ، یعنی مسئولانه و با دقت این مقوله را دنبال کرد.»[۲]

« آنچه در مقوله فرهنگ بر عهده حکومت است، عبارت است از نظارت هوشمندانه، متفکرانه، آگاهانه، مراقبت از هرزه روی نیروها و هرزه رویی علف هرزه ها، هدایت جامعه به سمت درست، کمک به رشد و ترقی فرهنگی افراد جامعه. ما نه معتقد به ولنگاری و رهاسازی هستیم، که به هرج‌و مرج خواهد انجامید، نه معتقد به سختگیری شدید، اما معتقد به نظارت، مدیریت، دقت در برنامه‌ریزی و شناخت درست از واقعیات هستیم.»[۳]

در واقع از نگاه معظم له، حکومت وظیفه مدیریت صحیح و متعادل سیستم فرهنگ را بر عهده دارد. در زمینه مدیریت صحیح سیستم فرهنگ کشور نیز ایشان با اشاره به فرهنگ هدف، تاکید می نمایند که باید با توجه به این فرهنگ، نواقص و کاستی های فرهنگی حال حاضر جامعه را با برنامه ریزی صحیح برطرف و اصلاح نمود.»[۴]

ج. تعیین جایگاه و نقش مساجد در کنار سایر نهادها و مراکز فرهنگی
در صدر اسلام حضرت رسول (ص) اولین کاری که بعد از ورود به مدینه داشتند مشخص کردن جایگاه مسجدالنبی و تأسیس آن بود تا به‌عنوان پایگاه حکومتی مسلمین از آن استفاده کنند؛ اما به دلایل مختلف از جمله تغییر سبک زندگی مردم، ورود تکنولوژی و به‌ویژه نحوه مدیریت مسجد کارکرد مساجد از محل زندگی مردم به حداقل‌ها تبدیل و به پایین‌ترین حد آن اکتفا شده است. ما باید مسجد را محل زندگی مردم بکنیم و شئون زندگی آن‌ها را در مجموعه مسجد تأمین کنیم اما در حال حاضر ما زندگی مردم را از مسجد بیرون کشیده‌ایم و برای آن جایگزین‌هایی چون فرهنگ‌سرا، محل اجتماع و امثال آن درست کرده‌ایم و به غیر از اوقات نماز و مجالس ترحیم از مسجد عملکرد و نقش دیگری دیده نمی‌شود.

سیاستگذاری مساجد در سطح خُرد
در نگاه رهبر معظم انقلاب، وظیفه محوری امور مدیریت داخلی مساجد و در نهایت رسیدن به مسجد طراز انقلاب اسلامی، بر عهده متولیان مساجد نهاده شده است: « برای رسیدن به مسجد طراز اسلامی، امامان جماعت، هیئت های امناء، خادمان موظف و متبرّع، هر یک باید بخشی از این کار بزرگ و اثرگذار را بر دوش خود حس کنند.»[۵]

تعامل و حضور تمامی اقشار جامعه به ویژه حضور با نشاط نیروهای مومن و انقلابی در کنار هم یکی از رهنمودهای مقام معظم رهبری است که به آن تأکید داشته اند: «حضور جوانان و روحیه‌های بسیجی باید محیط مسجد را زنده و پرنشاط و آینده‌پو و لبریز از امید سازد.»[۶] لذا ایشان وظیفه متولیان مسجد را ایجاد یک بستر مناسب برای تجلی یک محیط معنوی و بانشاط دانسته اند: « آشنا کردنِ جوانان، با صفا و بهجتی که در نماز و ذکر هست، خدمتی بزرگ به آنان و به آینده‌ئی است که باید با دست توانا و عزم جوانانه‌ی آنان ساخته و پرداخته شود. سفارش اینجانب آن است که مسجد را نیز همچون دلهای جوان، پاکیزه و پیراسته، و لبریز از شور و انگیزه‌ و نشاط کنید.»[۷]

در اندیشه معظم له، امام جماعت در یک مسجد به عنوان مرکز ثقل و تحولات ساختاری و معنوی به شمار می رود: « امام جماعت باید آماده‌سازی خویش برای طبابت معنوی را وظیفه حتمی خود بداند. [زیرا] روحانی پرهیزگار، خردمند، کارشناس و دلسوز در مسجد، همچون پزشک و پرستار در بیمارستان، روح و مایه‌ی حیات مسجد [است]. روحانی دانا و مسئولیت‌پذیر و پرهیزگار می تواند و می باید محور منظومه‌ی تلاش مقدس برای عمران مساجد و پرداختن به آرایه‌های معنوی و ظاهری آن باشد.»[۸]

لذا فعال بودن و مجهز شدن ائمه جماعات به هنر و شیوه­ های ارتباطی و جذاب یکی از مولفه ­های سیاستگذاری مطلوب در حوزه عملیاتی مساجد محسوب می شود: « ائمه‌ی محترم جماعات، مساجد را از همیشه فعال‌تر کنند و آموزش ترجمه و مفهوم و روح نماز را به شکل نوین و جذاب، در برنامه‌های خود بگنجانند.»[۹]

[۱] وسائل الشیعه ، ج۵، ص۳۸۲، باب۵ از ابواب صلاه الجماعه، روایت۷.
[۲] بخشی از بیانات رهبر انقلاب، مورخ: ۱۳۸۲/۱۰/۲۳
[۳] بخشی از بیانات رهبر انقلاب، مورخ: ۱۳۸۲/۱۰/۲۳
[۴] اشاره به بیانات رهبر انقلاب، مورخ:  ۱۳۸۳/۱۰/۰۸
[۵] بخشی از بیانات رهبر انقلاب، مورخ: ۱۳۸۸/۰۸/۱۲
[۶] بخشی از بیانات رهبر انقلاب، مورخ: ۱۳۸۹/۰۷/۱۸
[۷] بخشی از بیانات رهبر انقلاب، مورخ: ۱۳۸۸/۰۸/۱۲
[۸] بخشی از بیانات رهبر انقلاب، مورخ: ۱۳۸۹/۰۷/۱۸
[۹] بخشی از بیانات رهبر انقلاب، مورخ: ۱۳۷۶/۰۷/۰۷