نقش عبادی و هویت ساز مسجد

پایگاه تحلیلی مصداق بصیرت، یکی از عوامل تشکیل دهنده شخصیت انسان ها است. لذا ابتدا لازم است تاثیر مساجد در ساختن شخصیت انسان ها مورد بررسی قرار گیرد تا دریابیم که چگونه این پایگاه مهم اجتماعی دینی می‌تواند موثرترین عامل در ایجاد بصیرت دینی باشد. تأثیر مساجد بر شخصیت انسان در سه بعد (احساس ـ ادراک ـ رفتار) متبلور است که هر یک از این ابعاد باید مورد بررسی قرار گیرد:

الف. بُعد احساسات و عاطفی:
ابعاد احساسی بر ظرافت و انعطاف دین می‌افزاید و با توجه به اشتراک احساس و عاطفه در انسانها، این بعد دین، عامل مناسبی جهت برقراری ارتباط با انسانهاست. در نظام اخلاقی اسلامی نیز به این موضوع بسیار توجه شده زیرا احساس نیز بخشی از هویت دینی است.
احساسات دینی به امور هیجانی، غم‌ها و شادی های انسانی و اجتماعی محدود نمی‌شود و به عبارت دیگر احساسات دینی فقط گریه واندوه ویا خوشحالی در مناسبت های شهادت یا تولد ائمه و یا اعیاد دینی نیست بلکه شامل هرنوع حالت روحی و روانی در قبال حوادث و پیامدهای حاضر و گذشته دینی نیز می‌شود[۱].
لذا باید توام با بصیرت و تفکر باشد. خوشحالی از انجام عبادات، ناراحتی از ترک عبادت یا انجام گناه، دوستی برادران ایمانی و دشمنی با دشمنان دین که به نوعی احساس دینی برشمرده می‌شود ناشی از نوعی تفکر و بصیرت در افراد مومن می‌باشد. مسجد، پایگاهی دینی است که از این جهت بر شخصیت ایمانی افراد مؤثر بوده و احساسات دینی را تقویت می‌کند. مسجد در این جهت از ابزارهای مختلفی بهره می‌گیرد:
۱) نمازجماعت: نماز جماعت، یکی از عبادات جمعی اسلام است که آثار فردی و اجتماعی ژرفی دارد. قرارگرفتن مؤمنین در صفوف جماعت، جامعه‌ای را تشکیل می‌دهد که اعضای آن بسیار به یکدیگر نزدیکند و در این بین غیبت کسانی که همیشه در مسجد حضور دارند زودتر آشکار می‌شود و دیگران را به احوالپرسی وا می‌دارد و این انس و الفت به تقویت احساس دینی منجر شده و این بصیرت را در آنها ایجاد می‌کند که مردم در جامعه اسلامی صف واحدی هستندکه باید مراقب هم باشند.[۲]
۲) مراسم دعا و نیایش: ارتباط انسان ها با خدا و قرائت دعاهای ائمه اطهار انسان را وارد وادی دیگری کرده و روح او را صفا می‌دهد.[۳]
۳) مراسم مذهبی: در تقویم دینی و معنوی مساجد روزهایی وجود دارد که باید در گرامیداشت آن کوشید تا ماهیت اسلامی فرد و جامعه حفظ شود.یکی ازمهمترین این مناسبتها ایام شهادت و تولد ائمه است که در آن زمان مراسمهای مذهبی در مساجد برگزار می‌گردد. در چنین مراسمی ابعاد شخصیتی فضایل و مصائب ائمه نقل می‌شود و لذا شناخت مسجدیان را از ائمه افزایش داده و رابطه عاطفی آنها راتقویت می‌کند.
۴) سخنرانی: امام جماعت به‌عنوان اسلام‌شناسی آگاه و متدین در مسجد مدیریت و رهبری عبادی و اخلاقی نمازگزاران به عهده دارد و با سخنرانی‌های مستمر در مورد مفاهیم و گزاره‌های دینی گام بلندی در شکل‌گیری شخصیت انسان ها و افزایش شناخت و بصیرت آن ها بر می‌دارد[۴].
خداى متعال آن ها را ملت برگزیده قرار داده بود؛ اما چون به خدا غرّه شدند و وظایف خودشان را انجام ندادند، خداى متعال درباره‌ى آنها فرمود: «ضربت علیهم الذّله و المسکنه». آنها همان هایى هستند که خداى متعال در چند جاى قرآن تصریح کرده که من این ها را مردمان برگزیده قرار دادم؛ «و انّى فضّلتکم على العالمین»؛ اما همین‌ها با عمل بد خود کارى کردند که خداى متعال درباره‌ى آنها فرمود: «ضربت علیهم الذّله و المسکنه و باؤوا بغضب من اللَّه»، و مورد خشم الهى قرار گرفتند. غرّه شدن به خدا، این چیزها را دنبال خودش دارد. بایستى به خودمان، دلمان و جانمان و به شستشوى روانى خودمان بپردازیم و وظایف سنگین، ما را غافل نکند. البته، راه باز است؛ همین نمازهاى پنجگانه، همین امکان دعا، همین نافله، همین نماز شب؛ همه از راه هاى به خود پرداختن است؛ این راه ها را در مقابل ما باز گذاشته‌اند. اگر تنبلى نکنیم، مى‌شود؛ آن وقت انسان اعتلاء و نورانیت پیدا مى‌کند و کارهایش برکت پیدا مى‌کند.[۵]

ب. بُعد ادراکی و شناختی:
معارف و گزاره‌های دینی از مهمترین ارکان دینداری است که ادراک و شناخت آنها در عین اینکه برای تبیین به زبان ساده وعرف جامعه قابلیت دارد و از بار شناختی و استدلالی عمیقی نیز برخوردار است. مسجد، به‌عنوان مرکز همبستگی دینی برای تقویت وگسترش هویت دینی در فرد و جامعه می‌بایست مکانیزم‌ها و فرآیندهای شناختی را طی کند.نگاهی گذرا به عملکرد و آثار مسجد در صدر اسلام این باور را تقویت می‌کند که مسجد دراین مسیر اثر گذار و تعیین کننده است زیرا اساس جهان‌بینی و مبانی فکری تئوریک اسلامی درابتدای پیدایش در میان مخالفت‌های شدید دشمنان پیامبر درمسجد انجام گرفت و مهمترین و اولین گام برای استقرار و گسترش اسلام برداشته شد.
« در خصوص منبر و مطالبى هم که در آن مطرح مى‌شود، باید یک فکر اساسى کرد. امروز، روز بیدارى ذهن‌هاست. انقلاب ذهن‌ها را بیدار کرد و در ذهن‌ها سؤال به‌وجود آورد. طول دوران استبداد موجب خمودگى ذهن ها شده بود. قبل از انقلاب جوانان ما سرشان پایین بود؛ مى‌آمدند و مى‌رفتند و کارى به کار کسى نداشتند؛ مگر آن‌که یک نفر انقلابى مى‌رفت و آنها را با مفاهیم انقلابى آشنا مى‌کرد؛ اما امروز این‌طور نیست؛ امروز رادیو، تلویزیون، اخبار، سخنرانیها و چهره‌ى باز حکومت و دولتمردان در برخورد با مردم، آنها را متوجه قضایا کرده است. خود انقلاب اساساً مردم را بیدار کرده، اما سؤال در ذهن ها هست. مگر مى‌شود در آن منبرى که ما مى‌رویم، به این سؤال ها پاسخ داده نشود؟»[۶]

ج. بُعد رفتاری و کنشی:
یکی از بهترین راه ها برای ایجاد تغییر در نگرش و رفتار انسان ها، تربیت الگویی می‌باشد. برای پذیرفته شدن الگو باید به روحیات و نظام ارزشی مخاطب توجه نمود و ایجاد رابطه عاطفی و صمیمی بین الگو و مخاطب موثر است [۷].
مسجد، مکان رفت و آمد انسان های متقی و وارسته‌ای است که در پناه ارتباط با مسجد به کمالات و معنویات خاصی رسیده و می‌توانند الگویی مناسب جهت پذیرش رفتار دینی باشند.
طرح مباحث علمی و دینی و اجتماعی از سوی این افراد در مساجد، تشکیل جلسات بحث و مناظره و می‌تواند تأثیر به‌سزایی در ایجاد بصیرت دینی در افراد داشته باشد. اینکه در متون دینی واحادیث یکی از راه های ایجاد بصیرت هم نشینی با علما ذکر شده است به همین نکته برمی‌گردد که مجالست با این افراد علاوه بر آنکه سبب می‌شود علم و بصیرت انسان افزایش یابد، بگونه‌ای در انسان ایجاد انگیزه می‌کند که با الهام‌گیری از چنین الگوهایی، رفتارخود را تغییر دهد. لذا مساجد علاوه بر آنکه در شخصیت دینی افراد موثرند به نحو تعیین کننده‌ای در تشخیص دینی نیز مؤثرند، زیرا شخصیتی که مسجد در فرد ایجاد می‌کند، شخصیتی پویا و حاضر است و به همین دلیل مساجد در شخصیت جامعه اسلامی نیز مؤثرند زیرا افراد تشکیل دهنده جامعه می‌باشند.
« مساجد تبلیغ است. ما با مساجد و مجالس تبلیغ چه کرده‌ایم و چه مى‌خواهیم بکنیم؟ این سؤالى است که ما باید از خودمان بکنیم. در همه‌ى مراحلِ این تاریخ پُرافتخار، مساجد همیشه پایگاه دیندارى و حرکت مردم در جهت دین بوده است. … مساجد که فقط در و دیوار نیست. این سؤال واجبى است که ما باید از خودمان بکنیم، و اگر نکنیم، دیگران از ما سؤال مى‌کنند که شما براى تحول بخشیدن و پیشرفت دادن به مساجد چه کارهایى مى‌خواهید بکنید و چه برنامه‌هایى در پیش دارید.»[۸].
لذا در پایان به دو نمونه از بیانات مقام معظم رهبری در مورد مساجد اشاره می کنیم که نشان می دهد تحقق اهداف فوق، نیازمند یک برنامه ریزی همه جانبه و کارآمد است: « باید با برنامه‌ریزی صحیح و استفاده از ابزارهای فرهنگی، هنری، عمران معنوی مساجد را تقویت کرد و از ظرفیت شوق‌آوری و شورآفرینی مساجد برای جذب قشرهای مختلف مردم بهره برد.»[۹]
تلاش‌های فرهنگی و هنری و برنامه‌ریزی‌های آموزشی و غیره، همه باید به گونه‌ای طراحی و اجرا شود که نماز، با کیفیت مطلوب، روزبه‌روز در میان مردم به‌ویژه جوانان و نوجوانان رونق گیرد و همه به‌راستی از این چشمه‌ی پاکی و روشنی بهره‌مند گردند. بی‌شک دستگاه‌های متعدد امور فرهنگی و آموزشی و صداوسیما و دست‌اندرکاران اداره‌ی مساجد، بیش از دیگران باید احساس مسئولیت کنند.[۱۰]

[۱] مکارم شیرازی، ناصر جامعه سالم در پرتو اخلاق.
[۲] رستمی، محمد علی (۱۳۸۱) آیین مسجد. نشرگویه.
[۳] جوادی آملی، عبدالله (۱۳۶۹) اسرار عبادات. انتشارات الزهراء.
[۴] احمدیفر، فریبا. « از نقش مهم مساجد در ساختن شخصیت انسان ها تا کارکرد رسانه ای آن»، خبرگزاری شبستان:http://shabestan.ir/detail/News/320272
[۵] بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب، مورخ: .۱۳۸۵/۰۳/۲۹
[۶] بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعى از روحانیون، مورخ: ۱۳۷۰/۱۲/۱۴
[۷] باهنر، ناصر (۱۳۸۸) آموزش مفاهیم دینی همگام با روانشناسی رشد. شرکت چاپ و نشر بین الملل.
[۸] بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعى از روحانیون، مورخ: ۱۴/۱۲/۱۳۷۰.
[۹] بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با شرکت‌کنندگان در همایش هفته گرامی‌داشت مساجد با مورخ: ۱۳۸۴/۰۵/۰۳
[۱۰] بخشی از بیانات رهبر معظم انقلاب، مورخ: ۱۳۹۱/۰۶/۱۵